Biblioteka

Pascha

PASCHA

1. 1. Święto Paschy zawiera w sobie poprzednio wymienione cechy posiłku. Pascha jest więc przede wszystkim posiłkiem w rodzinie. Jeżeli podziwiamy u Żydów silną więź rodzinną, jaka cechowała ich poprzez wieki aż do naszych czasów, to niewątpliwie dużą rolę w tej zwartości odegrała Pascha. To było posilanie się rodziny w poczuciu jedności. A więc po pierwsze: Pascha jest komunią, instytucją związującą z sobą uczestników. Pascha nie była obrzędem liturgicznym wymyślonym specjalnie dla uobecnienia przymierza z Bogiem, lecz formą istniejącą już przedtem (Wj 5, 1-3; 10, 8), której naród żydowski dał nowy sens. Sposób przygotowywania i spożywania posiłku wskazuje, że zwyczaj miał początek w okresie, kiedy naród uprawiał tryb życia koczowniczy, nie osiadły. W Starym Testamencie krew miała charakter świętości (Rdz 9, 4; Kpł 17, 11). Była to substancja, która niesie życie. Stanowiła symbol oczyszczenia i uświęcenia (Kpł 8, 1 n). Noc była uważana za czas największego zagrożenia ze strony złych duchów. Mieszkaniem ich była przede wszystkim pustynia. Smarowanie krwią progów domowych miało na celu obronę rodziny przed złymi duchami. Rytuał ten, połączony ze wspólnym posiłkiem, miał służyć ściślejszemu powiązaniu rodziny, której jedność była zagrożona przez koczowniczy tryb życia.
1. 2. Po drugie, Pascha jest ofiarą baranka. Obowiązują wobec niej wszystkie zasady, jakie dotyczą każdej ofiary składanej Bogu. Z czasem, w procesie instytucjonalizacji, przepisy żydowskie określiły wymagania, jakie stawiano zwierzęciu, które miało być ofiarowane: „A baranek będzie bez zmazy, samczyk roczny; wedle tegoż przepisu możecie wziąć i koziołka. I będziecie go chować aż do czternastego dnia miesiąca tego i ofiaruje go wszystko zgromadzenie synów Izraelowych ku wieczorowi” (Wj 12, 5-6). Początkowo zabijano i ofiarowywano baranka na terenie domu rodzinnego. Później przyszedł czas centralizacji kultu: po linii konsolidacji całego narodu – tworzenia z niego jednej rodziny. Świątynia jerozolimska miała być stołem ofiarnym całego narodu. W czasie Świąt Wielkanocy każdy Żyd był zobowiązany przybyć do Jerozolimy, tutaj w świątyni składał w ofierze baranka i w czasie uczty rodzinnej spożywał go – wierzył, że przez ten akt jednoczy się z Bogiem. Jest więc zrozumiałe, że w miarę upływu czasu, w miarę wzrostu liczebnego narodu w czasie świąt Paschy Jerozolima coraz bardziej wypełniała się przybyszami z prowincji, którzy, nie mogąc się pomieścić wewnątrz miasta, świętowali uroczystość Paschy poza jego murami. Piekli oni ofiarowanego baranka na ogniu przed rozbitymi namiotami. Potem nastąpił okres niewoli babilońskiej i zburzenie świątyni. Właśnie w obawie przed rozproszeniem się, zagubieniem w morzu świata babilońskiego, przyszedł zakaz składania w ofierze Bogu baranka. Odłożono to do czasu powrotu do Jerozolimy i odbudowy świątyni. Ale tradycja była zbyt silna. Paschę świętowano nawet bez baranka.
Powtarzamy: w obrzędzie Paschy każdy Żyd, ofiarując baranka, oddawał Bogu swoje życie – siebie samego. – Baranek był wyrazem zewnętrznym tego aktu.
1. 3. Po trzecie: Pascha była „wspominaniem” – memoria – wyjścia z Egiptu i wszystkich wydarzeń wielkich w historii narodu wybranego, świadczących o opiece Boga nad tym narodem.
Poprzez świętowanie Paschy każdy Żyd sam doświadczał na sobie cudów opieki Bożej podczas wędrówki swojego narodu przez pustynię – to on sam dziękował za wszelkie dobro, które |Żydzi otrzymali, on sam ufnie oddawał się Bogu na całą swoją przyszłość. Każdy Żyd świętujący Paschę uczestniczył w tamtym wydarzeniu Wyjścia: to on sam osobiście był wyprowadzony z niewoli, był kontrahentem w przymierzu zawartym z Bogiem. To on sam był własnością Boga.
Izraelici wierzyli, że Bóg – Stwórca świata – wybrał ich spośród innych narodów i zawarł z nimi przymierze. Boga widzieli – w odróżnieniu od religii pogańskich – historycznie, w konkretnych wydarzeniach, dzięki którym na płaszczyźnie nawet czysto biologicznej zostali uratowani od zniszczenia. Za najważniejsze z tych wydarzeń uznano wyprowadzenie Izraelitów z niewoli egipskiej.
Pascha została złączona z samym faktem zawarcia przymierza na górze Synaj oraz – jak mówiliśmy – z wszystkimi wydarzeniami będącymi wyrazem opieki Bożej nad narodem wybranym, a przede wszystkim z tym najważniejszym – oswobodzeniem z niewoli, w którego rocznicę miała być święcona. Celem uczty paschalnej było uczestniczenie w przymierzu, jakie Bóg zawarł z narodem wybranym: Izraelici tak wtedy, gdy składali ofiarę w ramach świąt, które były wspomnieniem wydarzeń z historii zbawienia, jak gdy spożywali Paschę, czuli się włączeni w pierwotne doświadczenie, którego pamiątkę obchodzili. A więc nie należy słowa „pamiątka” rozumieć w sensie p r z y p o m n i e n i a s o b i e, ale u c z e s t n i c z e n i a w tamtym wydarzeniu: wszystkie następne pokolenia, każdy Izraelita niezależnie od tego, w jak odległych czasach od tego faktu będzie żył, ma się uważać za o s o b i ś c i e w y p r o w a d z o n e g o z E g i p t u i za tę łaskę Bogu dziękować. Takie rozumienie sugerują analogiczne teksty, jak Wj 2, 24; 6, 5; Neh 1, 8 n; Iz 43, 25. Ażeby Izraelici mogli pamiętać ten dzień, powinni zachowywać obrzędy (Wj 13, 3) – aby każdy członek tego narodu był świadomy uczestnictwa w przymierzu z Bogiem (Pp 5, 2 n); Pascha żydowska była więc klasyczną instytucją świąteczną rocznicową, której celem było uruchamianie religijnej struktury wierności Bogu.
1. 4. Z czasem Pascha została połączona ze świętem Przaśników(12) (Pp 16, 1-8; Ez 45, 21-24), które było uroczystością związaną z wędrówką Izraela do Ziemi Obiecanej. Ponieważ jednak reforma Jozjasza ograniczyła kult ofiarniczy do świątyni jerozolimskiej, stąd też do rytualnego posiłku należało, aby mięso było ofiarowane w Jerozolimie.
Dla reformatorów religii objawionej święto Paschy było uroczystością odnowy zmierzającej do zjednoczenia Izraela pod rządami potomków Dawida, w kulcie skupiającym się wokół świątyni jerozolimskiej. Późna literatura rabinistyczna utożsamiała tę uroczystość z rocznicą stworzenia świata, obrzezania Abrahama, ofiary Izaaka. Związała z nią oczekiwanie nowego wyjścia z niewoli, przyjścia Mesjasza, końca świata. Nadawała temu obrzędowi centralne znaczenie.
1. 5. Żydzi świętujący w ciągu wieków Paschę zachowali układ posiłku, modlitwy i symbole-ślady – takie jak baranek, chleb, jarzyny – pierwszej historycznej Paschy spożywanej przez ich przodków w noc przed wyjściem z Egiptu. Również sposób spożywania wieczerzy paschalnej na przestrzeni wieków pozostał niezmieniony: zabijania zwierząt dokonywano w przedsionku świątyni. Część zabitego zwierzęcia palono na ołtarzu świątyni, część przeznaczano do spożycia w czasie wieczerzy paschalnej. Pieczono mięso na rożnie.
Pascha była sprawowana w czasie od zachodu słońca do północy. (Obowiązywał post od godziny trzeciej po południu). Na początku podawano kielich wina. Z kolei spożywano zakąskę: gorzkie jarzyny maczane w słodkim soku owocowym. Potem ojciec rodziny zaczynał przemówienie oparte na treści zawartej w Księdze Powtórzonego Prawa: „Syryjczyk prześladował ojca mego, i poszedł on do Egiptu, i zamieszkał tam w liczbie bardzo małej, a rozmnożył się w naród wielki i mocny, i nieprzeliczonego mnóstwa. I trapili nas Egipcjanie, i prześladowali nakładając brzemiona bardzo ciężkie. I wołaliśmy do Pana, Boga ojców naszych, a On nas wysłuchał i wejrzał na poniżenie nasze i na trud, i na ucisk. I wywiódł nas z Egiptu ręką mocną i ramieniem wyciągniętym wśród postrachu wielkiego, wśród znaków i cudów, i wprowadził na to miejsce, i dał nam ziemię mlekiem i miodem płynącą” (Pp 26,5-8). Wtedy łamano chleb, wypowiadając błogosławieństwo. Spożywający chleb wierzyli, że uczestniczą przez to w błogosławieństwie. Spożywanie pobłogosławionego chleba było aktem świętym; zachowywano w tym czasie milczenie. Z kolei następowała wieczerza, gdzie główną potrawą było mięso baranka. Potem odmawiano psalm Alleluja (115) i pito trzeci kielich wina. Ucztę kończył psalm 117 i 118 i pito czwarty kielich wina(13). Funkcje uczestniczenia w przymierzu, jakie trwa pomiędzy Bogiem i narodem wybranym, spełniały tu przede wszystkim błogosławieństwa nad chlebem(14) i błogosławieństwa nad winem.

2. 1. Z czasem dochodzi do odrywania się Paschy od rzeczywistości, którą ona powinna reprezentować: Pascha jest coraz bardziej „obchodzona”, „celebrowana”: nie uruchamia już struktury religijnej wierności Bogu – staje się celem samym dla siebie. Zaczyna się upatrywać istotę przymierza w niej samej. Znalazło to swój wyraz w stanowisku Tory, czyli nauki oficjalnej przywódców Izraela, która interpretowała przymierze jako kult. I na odwrót: kult był rozumiany w sensie podtrzymywania przymierza. To stanowisko zostało ostro zaatakowane przez proroków (Por.: Oz 6, 6; por. 1 Sm 15, 22; Mt 9, 13). Głosili oni, że prawdziwym kultem, który przynosi chwałę Bogu, jest życie człowieka w wierze w Boga i w miłości ku ludziom: „Ofiary i obiaty nie chciałeś, ale uszy mi przysposobiłeś” (Ps 40/39, 7). Chociaż należy dodać, że prorocy nie negują zewnętrznych obrzędów, domagają się tylko, by one były wyrazem autentycznych przeżyć (Por. Ps 40/39, 7 nn; 50/49, 8 nn; 51/50, 18 nn; Iz 1, 11 nn; Jer 6, 20; 7, 22 n).
2. 2. Idea duchowej ofiary dojrzewa w narodzie wybranym w czasach jego niewoli, gdy nie było świątyni, a więc gdy nie można było sprawować żadnego kultu. Wtedy, gdy zdawało się, że Bóg zapomniał o swoim narodzie, narastało coraz bardziej przekonanie, że to sam naród wybrany, przez swój los: przez wygnanie, wyniszczenie, cierpienia i poniewierkę stał się ofiarą za ludzkość przed obliczem Boga i że to męczeństwo, a nie żaden kult, jest istotą ofiary. W tym czasie rozpowszechniła się szeroko idea nierytualnej formy pokuty: cierpienia za swoje grzechy, jak również możliwości cierpienia sprawiedliwych w zastępstwie za winnych.
2. 3. Pascha prezentuje specyfikę religii żydowskiej. W odróżnieniu od świąt pogańskich, które czciły Boga w cyklicznym rytmie wydarzeń roku: wiosna, lato, jesień – rodzenie się, dojrzewanie, zbiory – Żydzi świętowali rocznice historycznych wydarzeń, jakie zaszły w życiu ich narodu, i dziękowali Bogu za nie.
Zatrzymaliśmy się nad instytucją Paschy ze względu na fakt, że dla treści, jakie zawierała, została przez pierwszych chrześcijan uznana za prawzór Eucharystii. – Eucharystia w oczach tych ludzi była Paschą Nowego Przymierza.

PRZYPISY:

12) Religia mojżeszowa przyswoiła sobie znaczną ilość pogańskich praktyk kultowych, np. wiosenne świeto zbiorów jęczmienia (Przaśników), żniwa pszenicy (Pięćdziesiątnica) i w jesieni koniec okresu rolniczego (święto Namiotów).

13) Rytuał paschalny Starego Testamentu przedstawia uderzające podobieństwo z praktykami zachowanymi dotychczas u arabskich nomadów. Zdanie, że lud będzie obchodził Paschę „dla Jahwe”, wskazuje, że ten obrzęd był wcześniej znany, a tylko odtąd będzie miał nowy sens.

14) Modlitwa ta (na początku żydowskiego posiłku) była odczuwana jako sprowadzająca w jakiś sposób błogosławieństwo, a stosownie do tego symbolicznie podawany kawałek chleba był uważany za zbawienny. Biesiadnikowi, którego należało uczcić, mógł gospodarz „przesłać” swój kielich celem poczęstunku.